Бұқар жыраудың өте қартайған кезінде көңілін сұрамақ болып Қаздауысты Қазыбек би келеді. Төсекте жатқан Бұқар жырау: — Бірден онға дейін санның мағнасын маған ешкім айтып бере алмады, Қазыбек, сен айтып берші,— деген екен. Сонда Қазыбектің берген жауабы:
Бір дегеніңіз — бірлігі кеткен ел жаман.
Екі дегеніңіз — егесіп өткен ер жаман.
Үш дегеніңіз — үш бұтақты шідерден шошыған ат жаман.
Төрт дегеніңіз — төсекке шыға алмаған кәрілік жаман.
Бес дегеніңіз — білікті адамнан белгілі бала тумаған жаман.
Алты дегеніңіз — аймағын билей алмаған адам жаман.
Жеті дегеніңіз — жетем деген мақсатына жете алмаған жаман.
Сегіз дегеніңіз — серкесіз бастаған қой жаман.
Тоғыз дегеніңіз — толғанғаныңыз.
Он дегеніңіз — өткеніңіз, о дүниеге жеткеніңіз.
***
ҮШ АРСЫЗ, ҮШ ҒАЙЫП, ҮШ ЖЕТІМ
Ноғайлының ханы Жәнібек халықты жиып:
— Үш арсыз, үш ғайып, үш жетім болады, соны кім табады? — депті.
Жиналған халық көп дағдарып:
Үш арсыз; ұйқы арсыз, күлкі арсыз, тамақ арсыз.
Үш ғайып: қонақ ғайып, несібе ғайып, ажал ғайып,— деп шешіпті.
Бірақ үш жетімді ешкім таба алмапты. Сонда Жәнібек хан:
— Елде келмеген кім қалды? — деп сұрапты.
— Келмеген Қарабас шешен қалды,— депті халық. Жәнібек Қарабасты шақыртып алып әлгі сөздің шешуін содан сұрапты. Сонда Қарабас:
—Жетім үшеу емес, бесеу еді ғой! — депті де:
Оты жоқ жер жетім,
Басшысы жоқ ел жетім.
Елінен ауған ер жетім,
Тыңдаусыз сөз жетім,
Жоқтаусыз қыз жетім,— дейді.
БАТАЛЫ ЕР АРЫМАС
Ұлы жүздің арасында Қайдар деген жігітті ел билемекке белгілейді. Сонда көпшіліктің ішінде бұрын жол көргендері айтыпты:
— Сен Арғын Алшағыр биден бата ал, «Баталы ер арымас» деген. Онсыз билікке айтқан сөзіңде пәтуа болмайды,— дейді. Содан кейін Қайдар Алшағырға келіп сә- лемдеседі. Алшағыр: «Шырағым жолың болсын, қандай бұйымтайың бар еді?» — депті.
Қайдар: «Бір-екі ауыз сұрайтын сұрағым бар еді»,— дейді.
— Бірінші — тумай жатып әкем өлді, туған соң үш айдан соң шешем өлді. Ер жетіп мал таптым, тапқаным құралмайды, ұраға жығылады, ұры алады, өле береді. Жасымда жетім қылып зарлатты, өскен соң кедей қылып қақсатты. Мен құдайдың несін алдым? Осыған айтар ақылыңыз бар ма? — депті. Алшағыр айтыпты:
— Балам, сен жетім емессің ғой, дүниеде үш жетім бар. Басшысы келіспесе ел жетім, ұқпасқа айтқан сөз жетім, жаңбырсыз жер жетім. Ол жетімдіктерге сен жатпайсың.
Бақ-дәулет келер болса,
Отыңның басы ұйым болар,
Үйің күнде мейман жиын болар.
Кедейлік келер болса,
Бұта түбі үйің болар.
Кедейлікке қарсы тұр,
Келетұғын көрінбей.
Бір мінсе иығыңнан түспейді,
Қайнатқан қара желімдей.
Қарау болма ашық бол
Сараңдыққа берілмей.
Мал тап, алысқа кет,
Жалқаулыққа жеңілмей.
Мал арыстанның аузында,
Түрікменнің төрінде,
Табарсың оны қайраттансаң ерінбей.
Бақ-дәулет келуіне мен кепіл,
Ар-ұятыңды текпей жүрсең, елірмей.
Атың Қайдар екен, айдарсың,
Топтап малды байларсың.
Тасымай жүр, тасыған төгілер. —
Ақылмен жүрсең, рулы елді жайларсың, — деп ақылын айтып, батасын беріпті.
