(Соңы.
Басы өткен сандарда)
Қарқара — әр түрлі мағына
берілген
1) құстың аты
2) қыздың бас киімі
3) биіктау, ұлы тау, алып тау
(монғолдар биік тауды «хархираа» деп атайды. Осы аттас тау
бар. Биіктігі 4037 метр. Біздің Қарқаралы тауының ең биігі — Жирен
сақал әулие тауы. Биіктігі 1338
метр. Қарқаралының ені 20-25 км)
Тұттай жалаңаш — тұт ағашының жапырағымен жібек құрты
қоректенеді. Жапырағын
жібек құрты жеп біткен соң
ағаш жалаңаш қалады.
Зілзала — жер
сілкіну
Машайық —
араб сөзі
1) періште
2) абыз, қарт
кісі
(алыстағ ы
Әулиеден жақындағы машайық артық. Долыдан машайық
қашыпты)
Майдан — үлкен,
кең алаң (жекпе-жекте
майданға (кең алаңға)
шығып ұрысқан)
Діл — парсы тілінде жүрек деген сөз
Қалп — қырғызша өтірік деген
сөз («Халық айтса, қалп айтпайды»)
Қазан — 1) айдың аты
2) арабтың хәзан деген сөзінен
шыққан — молаю, қор жинау, толу.
«Елу жылда — ел жаңа, жүз жылда — қазан» яғни жүз жылда
кемеліне келеді, толады деген мағына береді.
3) Тянь-Шань (Аспан тау) шыршасының жемісі. Жүз жылда пісіп,
зілді ауруларды емдеуге қолданылады екен
Салбурын — қыста қостап аң
қағу (Салб — араб тілінде түлкі,
ұрын — жасырыну, тығылу деген
сөз. Сонда түлкі жасырынады, тығылған түлкіні аулау деген мағына
шығады)
Мият — қорған
(«Туған ел — миятың, туған тіл —
ұятың». «Шықпайсың күндіз естен,
түнде түстен, көзіңнен айналайын,
миятым-ай!»)
Таған — өрт кетпесін деп ошақты айналдыра үш ағаш тастаған.
Осыдан «үш таған«деген сөз
тіркесі туған. Ұлтты сақтайтын үш
таған — тіл, дін, діл дейміз
Тебін — қысқы мал (жылқы,
қой) жайылымы.
Бүкпе — қулық биені сауғанда
аяғын бүгіп қоятын жіп
Бұла — еркін, ерке өскен бала
(Еркебұлан)
Кіндікбау — киіз үйдің есігінің
дәл ортасынан тағылатын бау
Шекіме — күміске бедер салатын құрал
Сардоба — су сақтайтын
күмбезді құдық
Манат — қымбат, түкті мата
Мәймөңке — ұшы қисық жіпті
іліп алатын ине (мәймөңкелеп,
майдалап, жайлап түсіндірді деген
осыдан шыққан)
Жәутік — мүжілген асық (Жаман -жәутік)
Бәдік — мал ауруының аты
Надұрыс — бекер, өтірік
Нақұрыс — есерсоқ, жынды,..
Ағартық — суға салып қансөлін кетірген — бүркітке беретін ет
Кеней — көнге тігілетін асық
Сақа — көнге тігілген асықты
сақамен атады
Сырдаң — қу, әккі, суайт-сырдаң, сараң…
Мелдек — кеңірдек (мелдектеп
— кеңірдегінен келе тойды)
Алақшы — қанішер, қанкөй
адам
Тасқорық — қойшылардың қызған тасты ыдысқа тастап сүт пісіруі
Ергіз — жер астынан шығатын
бұлақ сияқты су көзі ,
Сапы — өткір, қарымды пышақ
Тәрте — арба, шананың көлік
жегетін жетек ағашы
Аққамшы — таспалап өрген арқанның бір түрі
Жам — шарап, сусын құятын тостаған сияқты ыдыс
Сабау — жүн сабайтын таяқша
Шыртылдақ — тортасын Таймыран сары майға жылқы майын қосқан
тағам
Ақаба — тоғанды байлағанда
қалатын сарқынды су
Қауын құрт — қауыннан қайнатылып жасалған тәтті құрт
Дембі — топырақпен тазалану
(дәрет алу) исламда — таям делінеді
Шіліңгір — шілденің аптап
күндері
Сояу — балық сүйегінен жасалған қисық, сүйір ине
Наруан — қолдан тоқылған кілем
Жаубүйрек — жаңа сойылған
малдың, аңның бүйрегінен пісірілген
(істікке шаншып, отқа қақтап) тағам
Тасаттық — табиғат апаттары
кездерінде (өрт, құрғақшылық, су
тасқыны, күн, ай тұтылу, т.б.) мал
сойып Апладан жәрдем тілеу
Қоза — мақтадан есілген арқаншаға тағылған қоңырау
Батаға- балықшылардың қамыстан жасалған үйі
Пәруардигар — парсы тілінде
құдай, тәңір
Атбесік — қабірдің басына қойылған тас белгі
Бұғыз — диірменнің үстіңгі тасындағы кең тесік
Тірілету — бүркітті алғаш рет
кішігірім аңға салу, баулу
Сүрме — қас пен кірпікке жағатын бояу
Опа — ақ ұлпа. Далап — қызыл
бояу
Махаббат — Алланың адамдарға
тартқан үлкен сыйы. «Махаббатсыз
дүние бос» (Абай). Мах — көне латын
тілінде де, көне парсы тілінде де
үлкен деген сөз екен. Ал аббат —
құдайшыл деген мағына береді.
Өткен дәуірлерде монастырларда
қызмет еткен құдайшылдарды аббаттар деп атаған. Осы сөзде шындық бар сияқты
Жам жол — сыртқы қара жол
Сеңсең — қозы терісі. Сеңсең
тон, сеңсең берік, сеңсең тымақ
Жаңғалақ — жаңғақтың сыртқы
қабығы
Жүкаяқ — жүктің астына қоятын
ағаш тұғыр
Сабадар — үлкен тойларда
қымыз жағын басқаратын бас
қымызшы
Малма — тері илеуге пайдапанылатын ұн, кебектен ашытылған.
Ызба — мата қиындыларынан
есіліп, ызып жасалған бау
Алапа—алым, пара, ауызбастық.
Сүйем — өлшем бірлігі. Бас
бармақ пен балан үйрек арасы
Сүлей — суырып салма ақын-жырау (Сыр сүлейлері)
Күлдәрі — жұқа, үлбіреген
мата (күлдәрімен белін буған)
Ырдуан — арбаның екі доңғалақты, биік қорапты түрі
Қызана — некесіз бала тапқан
қыз
Қызталақ — некесіз туған бала
Кердемше — бұл да некесіз
туған бала
Пәңгілік — мәңгүрттіктің
синонимі
Ақ егін — дәнді дақыл — бидай,
арпа, т.б.
Қара мал — жылқы, сиыр…(қой, ешкі қосылмайды)
Жунт — түрік тілінде
жылқы. Жұнттай-сын
есім. Семіз-күйлі
жылқыдай деген мағына береді.
Құлыптас — марқұмның қабірінің
бас жағына қойылатын ескерткіш-белгі
тас (құлпытас деп те
айтылады)
Мамыр — көктем
айы. (Бұл туралы М.Әуезов былай деген: «Жаңаша май, ескіше мамыр, шаруалар тілімен сәуір, ал аңшылар тілімен айтсақ құралай айы
дейді мұны. Төрт түлік, жан-жануар біткен жас төлін жаңа өргізіп жатыр емес пе бүгінде. Жөн білетін
кісі төл үстінде пышақ та қайрамайды.»)
Сұңқар — сұңқар құстың қоразы
Шүңкәр — сұңқар құстың
мекиені
Мүшәйра — Үндістанда ақындар айтысы осылай аталады. Олар
өлеңдерін оқиды
Нос — сес көрсету (Нос
көрсетті)
Жарамазан _ (Жарапазан
емес) — Ораза (рамазан) айында
белгілі бір салт-жоралғыларға арнап айтылатын ән. «Жарамазан»
сөзінің түпкі мағынасы «жар-рамазан» дегеннен шыққан. Екі жастың
некелі тойында қуаныш-шаттыққа
ортақтасып, жақсы тілек тілеп,
«Жар-жар» атты өлең айтқан.
Мына «жар-рамазан» да рамазанораза айына айтылатын құттықтау
ән. Кеңес өкіметі кезінде «Жарамазан» сөзінің өзі теріс айтылып
«жарапазан» боп тарап кеткен.
Тәңір — ғұндар аспанды осылай атап, құдай деп табынған.
Тәңір сөзі екі түбірден: «Таң» —
күннің шығар уақыты, «ер» — ержүрек, еркек, батыр мағынада айтылған. Түркілер мұсылман (Ислам) дінін қабылдағанша тәңірге
табынған.
Алла — арабша «Аллаһ» — Жаратушы сын деген мағынада айтылады. Араб саяхатшысы Әл-Макдиси: «түркілер» «Инчи Алла»
деудің орнына «Бір тәңір» дейді.
Хақтың (жаратушының) аты
түркіше — Белиг бай. Орыс тіліндегі
«великий» осыдан шықса керек.
«Бай ата» — жаратушы ретінде айтылады.
Құдай — қазақ тіліндегі Алла
есімі
Хақ-тәңір деген мағынада.
Бұл жөнінде мынадай әңгіме бар
Абай бір үйде әңгіме айтып отырса, Көкпай молла: «Намаз уақыты
болып қалды, дәрет алу керек»,-
деп сөзді бұза берсе керек. Сонда ұлы ақын әзілдеп: «Тағат деген
не?
Тағат — хақ жолында,
әдхам жандар ізденіп жүр соңында.
Жинастырған
Масғұт ХАЛИОЛЛА ,
Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі .
